طراحی پرسشنامه

اصول طراحی پرسشنامه های خوب بر سه محور استوار است. نخستین محور، نگارش پرسشها را در بر می گیرد. محور دوم به چگونگی دسته بندی، درجه بندی و ثبت متغیرها پس از دریافت پاسخهای پرسشنامه ها می پردازد. شکل ظاهری پرسشنامه نیز سومین محور را تشکیل می دهد. هر سه محور مسایل مهمی در طراحی پرسشنامه به شمار می روند چرا که جهت گیری های پژوهش را به حداقل می رسانند.

اصول نگارش پرسشنامه

اصول نگارش بسیارند که اساسی ترین آنها عبارتند از:

• درستی محتوای پرسشها
• چگونگی نگارش پرسشها و سطح یا دشواری زبان به کار رفته
• نوع و شکل ظاهری پرسشها
• تقدم و تاخر پرسشها
• اطلاعات شخصی که از پاسخ دهنده در خواست می شود

پرسشهای باز و بسته:

پرسشهای باز به پاسخ دهنده اجازه می دهد هر گونه مایل است جواب بدهد.مثلا می توان از او خواست پنج نکته جالب و چالشی را درباره شغل خود بیان کند،یا انکه بگوید چه ویژگیهایی را در مورد سر پرستان و محیط کار خود دوست می دارد. ولی پرسش بسته از پاسخ دهنده می خواهد از میان گزینه هایی که پژوهشگر ارائه می کند یکی را بر گزیند.به طور مثال،پژوهشگر ده یا پانزده ویژگی را در زمینه جالب بودن و چالشی بودن شغل برای وی درج می کند و از او می خواهد پنج ویژگی را که وی می پسندد با رعایت اولویت بنویسد.تمام پرسشهایی که از مقیاسهای اسمی،ترتیبی یا لیکرت یا نسبتی استفاده می کنند از نوع بسته هستند.

پرسش بسته به فرد کمک می کند تا با انتخاب یکی از گزینه های فراهم شده سریعتر تصمیم بگیرد. همچنین استخراج اطلاعاتی را که سپس باید تحلیل شود برای پژوهشگر ساده می کند. البته باید توجه کامل به عمل آید که گزینه های هر پرسش در عین حال که از یکدیگر مستقل هستند،در مجموع یک موضوع را در بر گیرند. اگر مقوله های تکراری وجود داشته باشد یا همه گزینه های ممکن ارائه نشده باشد،ممکن است پاسخ دهنده دچار سر در گمی شود و امکان تصمیم گیری سریع از وی سلب شود.

گاهی ممکن است برخی پاسخ دهندگان مقوله های موجود در پرسشنامه بسته را نا کافی و محدود بدانند و مایل باشند از خود مطالب دیگری را بیفزایند.بدین سبب بسیاری از پرسشنامه ها همواره در پایان به صورت پرسش باز از تکمیل کننده می خواهند هر مقوله یا مطلب دیگری را که لازم می داند بیفزاید. بدیهی است پاسخهای این پرسشهای باز را باید برای تحلیلهای بعدی تنظیم و دسته بندی کرد.

پرسشهای همراه با واژگان مثبت و منفی:به جای اینکه همه پرسشها را به صورت مثبت بنویسیم،شایسته است پرسشهایی همراه با واژگان منفی نیز در نظر گرفته شود تا گرایش پاسخ دهنده به علامت زدن در یک سمت مقیاس به حداقل برسد. به طور مثال فرض کنید برای اندازه گیری احساس کامیابی شش پرسش مطرح کرده ایم و یک مقیاس پنج قسمتی را به ترتیب از گزینه خیلی کم برابر با یک تا خیلی زیاد برابر با پنج به کار برده ایم. پاسخ دهنده ای که تمایل چندانی به تکمیل این پرسشنامه ندارد هنگامی که می خواهد به پرسشهایی که آمیزه ای از واژگان مثبت و منفی درآن وجود دارد به احتمال زیاد با آن در گیر می شود و گوش به زنگ می ماند. مثلا اگر برای پرسش مثبتی همچون«من احساس می کنم توانسته ام در شغل خودم کارهای مختلفی انجام دهم»او عدد 5 را علامت بزند دیگر نمی تواند برای پرسشی همچون«احساس نمی کنم که در شغلم خیلی کارامد باشم»که واژه ای منفی در خود دارد،همان عدد 5 را علامت بزند. حتی اگر چنین کاری هم بکند،پژوهشگر قادر است چنین سوگیری را کشف کند.یک پرسشنامه خوب آمیزه ای از پرسشهای همراه با واژگان مثبت و منفی را در خود دارد. البته باید از کاربرد نفی مضاعف و زیاده روی در استفاده از واژه های«نه»و«فقط» خودداری کرد زیرا پاسخ دهنده دچار ابهام می شود.به طور مثال،بهتر است به جای «نیامدن به سر کار از آمدن به سر کار جالب تر است» بگوییم «سر کار آمدن چندان جالب نیست»یا انکه به جای «فقط باید به آدمهای قوی هیچ شربت تقویتی ندهیم» بگوییم «آدمهای قوی به شربت تقویتی نیاز ندارند”.

پرسش های دو وجهی

پرسشهایی را گویند که احتمالا دو پاسخ دارند. از درج چنین پرسشهایی باید خودداری کرد و به جای آنها از پرسشهای جداگانه استفاده کرد. به طور مثال،پرسشی همچون«آیا فکر می کنید بازار خوبی برای این فرآورده وجود دارد و خوب فروش خواهد رفت؟» می تواند برای بخش نخست خود پاسخ«آری»و برای بخش دوم به دلایل مختلف پاسخ «نه» داشته باشد. در این گونه موارد بهتر است برای هر بخش یک پرسش جداگانه مطرح کنیم،که در این صورت امکان دارد هر دو پاسخ مثبت یا منفی یا اولی منفی دومی مثبت یا اولی مثبت و دومی منفی داشته باشد.

پرسشهای مبهم

پرسشهایی که حتی دو وجهی هم نیستند ممکن است به طور مبهم نگاشته شوند و پاسخ دهنده معنای آنها را به درستی درک نکند.نمونه قابل ذکر چنین است:«تا چه حد فکر می کنید خوشحالید؟»پاسخ دهنده شاید تردید کند که منظور خوشحالی از محل کار،کاشانه یا به طور کلی است.البته این پژوهش چون جنبه سازمانی دارد احتمالا او پرسش را به محل کار مرتبط میکند.ولی ممکن است پژوهشگر جنبه کلی خوشحالی و رضایت در زندگی روزمره را در نظر داشته است.بدین ترتیب،پرسشهای مبهم در خود سو گیری درونی دارند چرا که پاسخ دهنده ممکن است آنها را به گونه ای دیگر تفسیر کند و در نهایت مجموعه ای از پاسخ های نا درست را همراه می آورند.

پرسشهای مبتنی بر یادآوری گذشته

ممکن است برخی پرسشها پاسخ دهنده را بر آن دارند که تجربه هایی از گذشته خود را که برایش روشن نیستند به یاد آورد.پاسخ های چنین پرسشها هم می تواند همراه با سو گیری باشد.به طور مثال،از فردی که در سازمانی سی سال سابقه خدمت دارد می پرسند چه زمانی کار را در فلان واحد آغاز کرد و چه مدت طول کشید. وی ممکن است پاسخهای درست را به یاد نیاورد یا به گونه ای پاسخ را رفع و رجوع کند. چنین اطلاعاتی را به سادگی می توان از پرونده استخدامی وی به دست آورد.

پرسشهای هدایت کننده:

پرسشها نباید به گونه ای نگاشته شوند که پاسخ دهنده را به دادن پاسخهایی هدایت کنند که مورد نظر پژوهشگر است. یک نمونه چنین است: آیا فکر نمی کنید در این روزها که هزینه زندگی رو به افزایش است باید به حقوق کارکنان افزایش های چشمگیر تعلق گیرد؟با پرسیدن چنین سوالی به پاسخ دهنده علامت می دهیم و او را زیر فشار می گذاریم که بگوید«آری» آمیختن پرسش با افزایش هزینه زندگی او را هدایت می کند که بگوید«نه،این گونه نیست مگر آنکه بهره وری آنان نیز افزایش یابد» راه دیگر برای پرسش سوال در مورد افزایش حقوق که در عین حال سو گیری کمتری را داشته باشد چنین است: «تا چه میزان موافقید که کارکنان باید افزایش حقوق بگیرند؟» اگر پاسخ دهنده فکر کند کارکنان استحقاق دریافت افزایش حقوق را به هیچ وجه ندارند پاسخ او «کاملا مخالفم»خواهد بود و اگر هم بر عکس فکر کند«کاملا موافقم»را بر می گزیند. چنانچه نظرش چیزی بین این دو حد باشد بر حسب میزان موافقت یا مخالفت خود گزینه دیگری را علامت می زند.

پرسشهایی که بار عاطفی دارند

نوع دیگری از سو گیری در پرسشها زمانی روی می دهد که آنها با احساسات و عواطف درآمیخته شوند. نمونه ای از پرسشهایی که بار عاطفی دارندچنین است:«آیا به نظر شما اگر اتحادیه کارگران تصمیم به برگزاری اعتصاب بگیرد تا چه میزان احتمال دارد که مدیریت موضع انتقامجویانه بگیرد؟» واژه های اعتصاب و انتقامجویانه دارای بار عاطفی هستند و مدیریت و اتحادیه را در دو قطب قرار می دهند،لذا پاسخ اینگونه پرسشها سو گیری شدیدی را با خود دارد. اگر این پرسش هدف دو گانه دارد. اگر این پرسش هدف دو گانه دارد،(1) افراد تا چه حد طرفدار اعتصاب هستند.(2) آنان تا چه حد از بازتاب خصمانه مدیریت در صورت بروز اعتصاب بیم دارند،پس دو پرسش مجزا لازم است. چه بسا که کارکنان چندان با اعتصاب موافق نباشند و در عین حال این اعتقاد را هم نداشته باشند که در صورت برگزاری اعتصاب مدیریت به اقدام تلافی جویانه دست خواهد زد.

قبل از طراحی پرسش نامه می بایست به سوالات زیر در زمینه پرسش نامه پاسخ داده شود :

چه چیزهایی می خواهید بدانید؟

قبل از اینکه حتی اولین سوال را بنویسید, بسیار مهم است که یک ایده خیلی روشن درباره آنچه پرسشنامه شما قصد دارد بدست آورد داشته باشید. اهداف تحقیق خود را به ترتیب بنویسید, و در مورد چیزهایی که برای رسیدن به آن اهداف لازم است از مخاطب استخراج شود فکر کنید. همچنین به چگونگی تحلیل هر سوال برای رسیدن به نتایج مورد نیاز خود بیاندیشید. به یاد داشته باشید که بین چیزهایی که لازم است بدانید و چیزهایی که خوب است بدانید تفاوت است. خط های غیر ضروری پرسش را در گام برنامه ریزی حذف کنید.

افزایش شانس موفقیت

هدف طراحی پرسشنامه عبارتست از: 1) بدست آوردن حداکثر پاسخ های ممکن که 2) قابل استفاده و دقیق هستند. برای حداکثر کردن سرعت پاسخ:

برای پرسشنامه خود یک عنوان کوتاه و معنی دار انتخاب کنید.

پرسشنامه خود را تا حد ممکن کوتاه و مختصر طراحی کنید.

در صورت لزوم برای پاسخ گرفتن, انگیزه هایی ایجاد کنید.

خلاق باشید- از رنگها و تصاویر برای جذابیت پرسشنامه استفاده کنید.

پرسشنامه خود را مناسب کنید- آن را در یک پاکت مهر شده قرار دهید.

از چه کسانی باید بپرسید؟

ممکن است بررسی افرادی که می توانند یک پاسخ مفید به پرسشنامه شما بدهند عملی نباشد. در چنین مواردی, نیاز خواهید داشت که یک نمونه از جمعیت خود را برای بررسی انتخاب کنید.

جمعیت-همه اعضای گروهی که شما به آن علاقه مندید.

نمونه-زیر مجموعه ای از جمعیت انتخاب شده برای دریافت پرسشنامه.

مخاطبان-زیر مجموعه ای از نمونه که پرسشنامه را کامل کرده و بر می گردانند.

در هنگام انتخاب نمونه مطمئن شوید که آن نماینده جمعیتی است که مورد مطالعه قرار داده اید. برای مثلا, آیا همه سن ها, گروه های اجتماعی- اقتصادی, جنسیتها و غیره را پوشش می دهد.

دستورالعملهای واضح

سرعت پاسختان را با فراهم آوردن اطلاعات و دستورالعملهای واضح بصورت زیر افزایش دهید:

• مشخص کنید شما چه کسی هستید
• رئوس مطالب شامل , هدف بررسی و اهمیت پاسخگویی آنها را بیان کنید.
• توضیح دهید که چگونه پرسشنامه ها بصورت محرمانه و با گمنام نگه داشتن مخاطب بررسی می شوند(مگر آنکه با توافق مخاطب باشد)
• دستورالعمل واضحی برای چگونگی پاسخگویی به سوالات فراهم آورید- مثلا, آیا یک یا چند پاسخ مورد انتظار شماست, یا آیا پاسخ ها باید رتبه بندی شده باشند- و در اینصورت آیا 1 بالاترین امتیاز است یا پایین ترین؟
• نحوه بازگرداندن و زمان آن را مشخص کنید.

انواع سوالات

انواع مختلف زیادی از سوالات وجود دارد که شما می توانید برای بدست آوردن اطلاعات مورد نیازتان بکار بندید. به طور کلی می توان سوالات را در دو دسته سوالات باز و بسته قرار داد.

یک سوال باز به مخاطب اجازه می دهد که از کلمات خودش برای پاسخگویی استفاده کند, مثلا, “به نظر شما دلایل اصلی نژاد پرستی چیستند؟”.

مزایا و معایب هر کدام از این ها در جدول زیر لیست شده اند.

قواعد کلی هنگام نوشتن سوالات

• پرهیز از جهت دهی به پاسخ ها: “بهتر نیست بگوییم که…”, ” منصفانه نیست بگوییم که…”
• خاص باشید. از کلماتی مانند ” معمولا”, “اغلب”, یا “به طور منظم” پرهیز کنید- چرا که ایده هر کس از معمولا, اغلب یا به طور منظم ممکن است متفاوت باشد.
• از عبارات خاص یک صنف یا عبارات مصطلح پرهیز کنید- مطمئن شوید که زبان شما برای همه سطوح سواد قابل فهم است. به یاد داشته باشید که زبان پرسشنامه ممکن است زبان دوم برخی مخاطبان باشد و به آن مسلط نباشند.
• از سوالات دوتایی در یک سوال پرهیز کنید- ” آیا شما از بازی بدمینتون و تنیس لذت می برید؟” در هر لحظه از زمان تنها یک سوال بپرسید.

• از استفاده تودر توی عبارات منفی بپرهیزید- برای مثال به جای سوال از مخاطب در مورد اینکه آیا با عبارت منفی, “سیگار کشیدن در مکان های عمومی نباید قدغن شود؟” موافق است, از عبارت مثبت, ” سیگار کیشدن در مکان های مثبت باید قدغن شود؟” استفاده کنید.
• تعصب را حداقل کنید- مردم برخی اوقات به سوالات به طریقی پاسخ می دهند که قابل قبول اجتماع باشد. برای مخاطبان ساده تر است که مقررات اجتماعی را با بکار گیری با ملاحظه سوالات قبول کنند. برای مثال,” شما چند بار سرعت مجاز را به خاطر اینکه دیرتان شده بوده شکسته اید؟” می تواند بصورت,”آیا تا به حال تحت فشار قرار گرفته اید که با سرعت بیش از حد مجاز به منظور رسیدن به یک قرار رانندگی کنید؟” بیان شود. سپس شما می توانید بپرسید,” چند بار شما رسیدن به قرار را به حفظ سرعت مجاز ترجیح داده اید؟”
• سوالات دشوار یا ناراحت کننده را مدیریت کنید. برای تشویق به پاسخ بیشتر به سوالات دشوار, توضیح دهید که چرا نیاز به دانستن چنین اطلاعاتی دارید. مثلا, ” بسیار کمک کننده خواهد بود اگر شما اطلاعاتی در مورد خودتان بدهید تا بتوانیم پاسخ های شما را در زمینه … به کار گیریم”
• مطمئن شوید که انتخابهای متقابلا انحصاری هستند- برای مثال, ” چند سال در این آکادمی کار کرده اید: 0-5, 6-10, 11-15, بالای 15″ را به جای ” 0-5, 5-10, 10-15…” به کار گیرید.

ترتیب سوالات

هنگامیکه لیست سوالاتتان را تهیه می کنید, نیاز است که به ترتیب آنها نیز بیاندیشید. چند قانون کلی عبارتند از:

• برخی آیتم های مهم را در نیمه اول پرسشنامه قرار دهید. بسیاری از مردم, پرسشنامه را کامل نمی کنند. این تضمین خواهد کرد که شما بیشتر اطلاعات مهم را از این دسته مخاطبان خواهید گرفت.
• با سوالات ناراحت کننده شروع نکنید- مخاطبان ممکن است همان ابتدای کار منصرف شوند.
• با سوالات آسان شروع کنید. این مخاطبان را تشویق می کند که با پرسشنامه پیش روند.
• از کل به جز بروید.
• از سوالات واقعی به انتزاعی بروید.
• از سوالات بسته به سوالات باز بروید.
• اطلاعات فردی و شخصی را به انتها منتقل کنید.

طرح کلی

ظاهر پرسشنامه شما مسیر طولانی ای را در میان پاسخ های تشویق کننده (دلسرد کننده) طی خواهد کرد. همیشه فضای کافی برای پاسخ های مخاطبان قرار دهید و بین سوالات فضای خالی زیادی بگذارید. شماره گذاری و عنوان های واضح به کار برید. اگرچه وسوسه کننده است که از فونت ریز تر به منظور کاهش تعداد صفحات استفاده شود, آن را آنقدر کوچک نکنید که ناخوانا شود. حداقل از فونت 10 استفاده کنید.

پرسشنامه های ایمیلی در مقابل چاپی

هنگامی که تمام جمعیت مورد نظر شما دسترسی به ایمیل دارند, استفاده از ایمیل برای ارسال یک پرسشنامه به منظور افزایش سرعت و حذف هزینه های پستی بسیار مطلوب به نظر می رسد. با این حال, استفاده از ایمیل برای به جریان انداختن پرسشنامه دارای معایبی است که شما باید مزایا و معایب این روش را با هم در نظر بگیرید.

یک راه برای پرهیز از مشکل اندازه نمونه, ارسال ایمیل پرسشنامه به تک تک افراد هدف, همانطور که در پرسشنامه های چاپی انجام می شود, خواهد بود. یک روش متناوب دیگر, استفاده از ایمیل برای تبلیغات یک بررسی مبتنی بر وب خواهد بود. اگر شما دارای مهارت ایجاد یک بررسی برخط هستید, تغییر ساختار و ظاهر پرسشنامه مانند پرسشنامه های چاپی برای شما ممکن خواهد بود, و پاسخ ها ممکن است به طور خودکار جمع آوری(یا حتی تحلیل) شوند. برخی از بسته های نرم افزاری رایگان پرسشنامه در وب موجود هستند . برای مثالهایی در این زمینه به بخش مطالعه بیشتر رجوع کنید.

پرسشنامه خود را بیازمایید کنید

بعد از ساخت پرسشنامه, بسیار مهم است که ابتدا آن را در یک گروه کوچک تست کنید و بعد آن را در یک گروه بزرگ به جریان بیاندازید. این کار نه تنها غلطهای املایی شما بلکه ابهامات معنایی را آشکار خواهد کرد. شما حتی ممکن است دریابید که برای تحلیل داده هایتان به روش مورد نظر, ممکن است نیاز به سوالات بیشتری داشته باشید. یا حتی ممکن است پی ببرید که برخی سوالاتتان زاید هستند. به گروه آزمایش خود همان اطلاعاتی را بدهید که قصد دارید به جمعیت مورد نظرتان بدهید و برای آنها بازه زمانی تعیین کنید.

سایت :http://www.isijournal.com